رشد یخی ( بررسی میزان پایداری رشد صنعتی)

     بررسی میزان پایداری رشد صنعتی در گفت و گوی دکتر مرتضی ایمانی راد با مجله تجارت فردا – شماره ۲۵۲

• به نظر شما چه عواملی در اقتصاد ایران باعث رشد صنعت در نیمه نخست امسال شده است؟ آیا در این دوره زمانی شاهد اتفاق خاصی در حوزه اقتصاد ایران بوده‌اید؟

رشد صنعت در نیمه اول سال ۹۶ رقم قابل توجهی نیست . وقتی ما این آمارها را با فصلهای سالهای قبل مقایسه میکنیم ، مقدار برایمان قابل توجه به نظر می رسد. ولی واقعا این نرخ رشد متمایز نیست ، مخصوصا اینکه آمار مورد اشاره شما تنها کارگاههای بالای صد نفر را پوشش می دهد، در حالیکه شما میدانید بدنه اصلی صنعت کشور را از نظر تعداد و تنوع صنایع کوچک و متوسط در بر می گیرد که در این آمار وجود ندارند. کل نرخ رشد این صنایع در شش ماهه اول سال ۹۶ برابر ۹/۴ درصد محاسبه شده است که اگر کاهش نرخ رشد در نیمه دوم سال را منظور کنیم به عددی حدود چهار درصد میرسیم که برای کشوری با این همه ظرفیت های خالی و گذراندن دوران سخت تحریم های اقتصادی عددی قابل توجه نیست . به نظرم سه علت عمده پشت این نرخ رشد بخش صنعت وجود دارد. اول استفاده از ظرفیت های خالی است که به نظر میرسد تا پایان سال محرک قابل توجهی برای نرخ رشد اقتصادی باشد. دوم افزایش درآمدهای نفتی است که با یک تاخیر زمانی روی صنعت اثر میگذارد و از سال ۹۵ هم مشخص بود که نرخ رشد اقتصادی بخش صنعت و خدمات در سال ۹۶ بهتر از سال ۹۵ شود، که همین طور هم شد. سوم افزایش نسبی تقاضا ، چه از طرف مردم و چه از طرف دولت بود که در مقایسه با سالهای قبل از رشد واقعی برخوردار بود. اینها به نظرم عوامل اصلی نرخ رشد بخش صنعت در نیمه اول سال بوده اند. حال اینکه این نرخ رشد دوام دارد  یا خیر مساله ای دیگر است.

• به صورت خاص‌تر حوزه کسب‌وکار کشور فکر می‌کنید در نیمه نخست امسال چه وضعیتی وجود داشته که در این رشد صنعتی تاثیرگذار بوده است؟

در پرسش بالا به سه عامل اشاره کردم که هرریک با سهمی مشخص نرخ رشد تولید صنعتی را مثبت کرده اند و باز توضیح دادم که این آمار برای صنعت کشور جامعیت ندارد و بخش مهمی از صنعت کشور در این آمار نیست . اتفاقا این بخش از صنعت ، که شامل صنایع با تعداد کارکنان زیر صد نفر می شود ، دارای وضعیت خوبی نبوده اند و اگر آنها را در این آمار لحاظ کنیم ، احتمالا به نرخ رشد صنعتی کمتری می رسیم . در هر حال جدا از بحثی که مطرح شد ثبات در فضای کسب و کار هم در این نیمه بی اثر نبوده است . نرخ ارز، که بخش صنعت به آن حساسیت دارد، دارای نوسان نبود و ثبات نسبی داشته است . وضعیت سایر متغیرهای اقتصادی هم از نظر بالا بودن نوسانها در وضعیت بدی نبودند. از نظر سیاسی هم التهاب قابل توجهی نداشته ایم . این فضا به همراه سه عاملی که توضیح داده شد می تواند نرخ رشد به دست آمده را توضیح دهد. البته باید تاکید کنم که این نرخ رشد قابل توجه نیست و اگر شرایط اقتصادی مهیا بود این نرخ رشد میتوانست بسیار بیشتر از این حد باشد.

• تجربه سال‌های ۱۳۹۰ تاکنون نشان می‌دهد که معمولا تابستان بهترین دوره رشد صنعت در هر سالی بوده است. علت چیست که صنایع در تابستان رشد بهتری دارند؟

صنایع به نوعی تابع فصلهای مختلف سال هستند. در فصل تابستان تقاضا برای کالاهای با دوام بیشتر می شود، بودجه در این فصل فعال شده است ، دوران ابهام فروردین و باز شدن کامل بازارها تحقق یافته است ، جابجایی مردم بیشتر در فصل تابستان اتفاق می افتد، بسیاری از محصولات صنعتی وابسته به بحش کشاورزی در این فصل فعال تر می شوند. گذشته از اینها فصل بهار دارای تعطیلی زیادی است . تا پانزده روز اول سال که بازار تقریبا تعطیل است و در نیمه دوم فروردین به تدریج فعالیت های صنعتی شروع می شود. وقتی صنایع و محیط وابسته به آنها مهیا می شود فصل تابستان فرا می رسد و به همین دلیل است که نرخ رشد تولیدات صنعتی بیشتر می شود. به این مسایل باید تقاضای فصلی را هم اشاره کرد. بعضی از صنایع تولیدات فصلی دارند. مثلا بخشهای صنعتی وابسته به ساختمان سازی در فصل تابستان فعالیت بیشتری دارند و این صنایع تعدادشان کم نیست . تغییرات تولید در فصلهای مختلف سال پدیده ای جهانی است . مثلا در امریکا آمار تولیدات به دو صورت معمولی و شکل تعدیل شده فصلی بیرون می آید که در شکل تعدیل شده  تغییرات فصلی را از نرخ رشد بیرون می کشند. دلیل اینکه در آمارهای صنعتی فصل تابستان نسبت به فصل قبل از خود رشد بهتری دارد عواملی شبیه نکات یاد شده دارد که البته عوامل فصلی دیگری هم وجود دارد که برای خلاصه کردن بحث از ذکر آنها خود داری کردم .

• آیا به نظر شما در امسال نیز پس از تابستان، در فصل‌های دیگر شاهد نزول رشد صنعت کشور خواهیم بود؟

بله ، به نظرم این اتفاق می افتد. ما فعلا آمارهای کافی در اختیار نداریم ، ولی به نظر می رسد که یکی از محرک های نرخ رشد بخش صنعت در سال ۹۶ راه افتادن بخش ساختمان است .‌ در این صورت بیشترین اثر این بخش در فصل تابستان است و در نیمه دوم سال این بخش به طور محسوسی کاهش می یابد. گذشته از آن همیشه در فصل سوم سال ما شاهد کاهش تولیدات صنعتی بوده ایم و دلیلی نمیبینم که در سال جاری این اتفاق نیفتد. یک عامل مهم دیگر نیز در نیمه دوم سال این کاهش را هم در فصل سوم و هم در فصل چهارم شدت میدهد و آنهم فقدان گردش مناسب پول در اقتصاد به خاطر کاهش محدود پایه پولی و به حداکثر رسیدن ضریب  فزاینده نقدینگی و مشکل دولت در اجرای هزینه های عمرانی خود در بودجه سال جاری است . گذشته از این عامل فشار ترامپ بر اجرای تحریم های جدید و جلوگیری از انتقال تمامی دلارهای ناشی از صدور نفت به داخل کشور نیز در ایجاد موانع تولید موثر بوده است . بدون دلیل  نیست که بیشتر سازمانهای بین المللی برآورد خود را از نرخ رشد اقتصادی در سال جاری و سال آینده را کاهش داده اند.

در انتها به یک نکته دیگر اشاره کنم . افزایش تولید به تحریک افزایش درآمدهای نفتی تکرار شدنی نیست و لذا نمی تواند نرخ رشد را بالا تر ببرد. پر شدن ظرفیت های تولیدی نیز تا یک زمان مشخص می تواند نرخ رشد بخش صنعت را بالا ببرد، و وقتی این ظرفیت ها کامل شوند، از آن پس اثری بر نرخ رشد بخش صنعت ندارند. بنابراین هر چه به پایان فصل نزدیک میشویم اثر رشد یابنده این دو عامل کم می شود و بنابراین انتظار داریم که نرخ رشد اقتصادی و نرخ رشد بحش صنعت در نیمه دوم سال کاهنده باشد. یعنی رشد می کند ، ولی با آهنگ کند تری این اتفاق می افتد.

• تجربه سال‌های ۱۳۹۰ تاکنون همچنین نشان می‌دهد که معمولا روند نرخ رشد در چهار فصل با نوسان‌هایی همراه بوده است. علت این نوسان‌های فصلی چیست و چطور می‌توان این نوسان‌های فصلی را کاهش داد؟

بخش مهمی از تولیدات در هر حال دارای نوسانات فصلی هستند. شما مثلا اگر به صنعت خودرو نگاه کنید در اسفند ما دارای بیشترین میزان فروش است و دلیلش هم این است که عمدتا تقاضا برای صنعت خودرو به خاطر تعطیلات نوروزی افزایش می یابد. مثلا در مور برق و گاز هم وقتی دما از میانگین سال بالاتر (تابستان ) و یا پایین تر ( زمستان ) از میانگین سال باشد تقاضا کمتر یا بیشتر می شود. بنابراین تغییرات فصلی هوا که در ایران با مراسم مذهبی و تعطیلات طولانی پر رنگ تر شده است روی تقاضا برای کالا ها اثر میگذارد. بنابراین تغییرات فصلی مساله ای کاملا طبیعی است و ضرورتی برای کاهش نوسانات فصلی نیست . فقطط مساله ای که باید مورد توجه قرار گیرد این است که وقتی داده های ما فصلی باشد و ما بخواهیم روند تولیدات را بررسی کنیم و مثلا انحرافات از روند اصلی برایمان مهم باشد، در این روش تغییرات فصلی اختلال ایجاد می کنند و ضروری است که این تغییرا ت فصلی از داده ها خارج شوند تا در تحلیل انحراف از روند مشکلی به وجود نیاید. بنابراین این تغییرات در همه کشورهای جهان است و همان طور که گفتم پدیده ای طبیعی است .

• آیا رشد صنعت در نیمه نخست امسال قابلیت تداوم و پایداری بلندمدت در سال‌های آتی را دارد؟

قبلا هم گفته شد که عواملی که رشد صنعت را در نیمه سال ایجاد کرده اند پایدار نیستند، حداقل همه آنها پایدار نیستند. ظرفیت های خالی به تدریج پر می شوند و اثرگذاری صادرات نفت نیز به جایی میرسد که سهمش در نرخ رشد اقتصادی محدود می شود و تنها رشد نسبی و محدود تقاضا می ماند . از طرف دیگر انتظار این است که نرخ رشد اقتصادی در جهان در سال ۲۰۱۸ بهبود یابد، و مثلا دوباره قیمت مواد اولیه بالاتر رود. در این حالت اقتصاد ایران و بخصوص بعضی از بخشهای صنعتی رشد قابل قبولی را تجربه خواهند کرد. این دو عامل برای دست یابی به نرخ رشد اقتصادی بالای چهار در صد کافی نیست . برای بالا بردن نرخ رشد اقتصادی لازم است افزایش بهره ور ی، افزایش سرمایه گذاری و تسهیلات وسیع برای سرمایه گذاری خارجی ایجاد شود که به نظرم تحقق یک یا چند تا از اینها در تردید جدی است . جدا از اینها یادمان نرود که چالشهای جدی در اقتصاد ایران وجود دارد که فضای کسب و کار را برای عاملین اقتصادی بسیار مشکل کرده است . بسیاری از صنعتگران در حال کوچ به کشورهای دیگر هستند و خارجیان هم با اکراه وارد کشور کی شوند. این موانع اجازه نمیدهد که نرخ رشد صنعت در شش ماهه اول سال ادامه یابد و به یک نرخ رشد پایدار تبدیل شود. با احتمال بالا میتوان پیش بینی کرد که در شش ماهه دوم همین سال نیز احتمال کاهش نرخ رضد بخش صنعت بالا است .

• مقایسه شاخص تولید از سال ۱۳۹۰ تاکنون نشان می‌دهد که روند صعودی بوده است. به نظر شما علت صعودی بودن این روند طی شش سال اخیر چه بوده است؟آیا در آینده هم همچنان می‌توان امیدوار بود که این روند صعودی باشد؟

اگر منظورتان شاخص تولیدات صنعتی کارگاههای بززرگتر از یکصد نفر کارکن است که چنین چیزی نیست . این شاخص سال ۱۳۹۰ را مبنا و برابر ۱۰۰ گرفته است و تغییرات فصلهای بعدی را محاسبه کرده است . این شاخص در سال ۹۱ و ۹۲ کاهش قابل توجهی داشته است و در سال ۹۳ در همه فصول زیر عدد پایه سال ۱۳۹۰ و زیر صد بوده است . در سال ۹۴ نیز در چهار فصل سال زیر عدد صد بوده ایم و تنها در سال ۹۵ است که فقط در فصل زمستان شاخص بالاتر از صد قرار می گیرد. بنابراین بخش صنعت کشور در سالهای مورد اشاره شما در حالت ایستایی stagnation  بوده است و تنها در فصل چهارم سال ۹۵ و ‌فصل دوم سال ۹۶ است که در این شش سال شاخص بالای عدد صد قرار گرفته است . اگر کل ارزش افزوده صنعت ( کارگاههای بالای ده نفر ) را هم حساب کنیم همین تصویر را خواهیم داشت . در حالیکه در سال ۱۳۹۰ کل ارزش افزوده بخش صنعت ( کارگاههای صنعتی کشور ) سیزده هزار میلیارد تومان بوده است در سال ۱۳۹۵ هم در همین عدد سیزده هزار میلیارد تومان متوقف شده است و تنها مقدار ناچیزی افزایش داشته است . هر دو عددی که گفتم به قیمت های ثابت است و سال پایه هم ۱۳۷۶  است . اتفاقا این آمار هم که سطح پوشش وسیع تری نسبت به آمار بانک مرکزی ایران دارد ، نشان میدهد که در این مدت شش ساله بخش صنعت متاسفانه در حالت ایستا و بدور از هر گونه تحرکی بوده است .

• در مجموع اقتصاد ایران برای داشتن یک رشد صنعتی پایدار چه تغییراتی باید کند؟

این بحث را در سطوح متفاوتی میتوان مطرح کرد. پاسخ من در یک سطح انتزاعی بالایی است و بنابراین میتوان آن را خرد تر کرد و به سطح اجرا نزدیک کرد. در نتیجه علتی که مطرح می شود بنا به خصلت بحث های انتزاعی کمی کلی است . گره اصلی بخش صنعت سرویس دهی یکجانبه به حوزه سیاست است . وقتی ما در گیر جنگ بودیم ، تقریبا بخش وسیعی از صنایع کشور در گیر پشتیبانی جنگ بود و وقتی گسترش فعالیت های هسته ای در کشور مطرح شد باز هم بخش های مهمی از صنعت کشور درگیر این مساله شد. ولی هیچ گاه با همین ضرورت سیاست به سمت توسعه صادرات نرفت که صنعت را به دنبال خود بکشاند. به عبارتی دیگر ابزار انگاری صنعت و اقتصاد در یک سطح کلی مهمترین مانع بخش صنعت است . اینکه این مانع چگونه عمل می کند لازم است وارد بحث تفصیلی این پدیده شویم که میدانم اینجا جایش نیست .

•  پیمان قربانی، معاون اقتصادی بانک مرکزی معتقد است که نرخ رشد اقتصادی تابستان امسال نشان می‌دهد خروج از رکود با تکیه بر رشد صنعتی در نیمه نخست امسال محقق شده است. به نظر شما آیا با تکیه بر رشد صنعتی می‌توان امیدوار به خروج اقتصاد از رکود بود؟ از نگاه شما این تکیه‌گاه چقدر مستحکم است؟

قبلا در این باره صحبت کردیم . برای اینکه بخش صنعت بتواند سکاندار رشد اقتصادی باشد لازم است خود به نرخ رشد بالایی دست پیدا کند که گفته شد که این احتمال کم است . دوم یکی از محرک های همین بخش صنعت ، بخش ساختمان است که تا ساخت و ساز در این بخش شکل نگیرد، خود این بخش نمی تواند به نرخ رشد بالایی دست پیدا کند. سوم بودجه دولت است که از طریق تزریق بودجه های عمرانی میتواند محرکی قوی برای رشد بخش صنعت باشد که همه میدانیم از این نظر موتور بودجه های عمرانی نیم سوز است و در سال آینده نیز قدرت تحرک دادن به بخش صنعت را ندارد. در آخر یادمان باشد که موانع اقتصادی ایران را فراموش نکنیم . این موانع اجازه رشد فزاینده به اقتصاد ایران را نمیدهند. اقتصاددانان آنقدر چالشهای مختلف را طبقه بندی کرده اند و درباره اش صحبت کرده اند که نیازی نیست من تکرار کنم . یک مطلب دیگر هم در خاتمه بگم و اونهم اینه که ما دردوران صنعتی زندگی نمیکنیم که صنعت محور و محرک نرخ رشد اقتصادی کشور باشد. در شرایط فعلی محرک نرخ رشد اقتصادی کشور برای آینده اقتصاد ایران جای دیگری است که توضیحش بحث مفصلی می برد.